Πώς να Μεγαλώσουμε Δημιουργικά Παιδιά και να Αποφύγουμε την Ανούσια Πειθαρχία
Πριν από λίγες μέρες ήρθα αντιμέτωπη με μία «δύσκολη» κατάσταση που αφορούσε το γιο μου και σχετιζόταν με την αντίδραση του σχολείου στο οποίο πηγαίνει στο κούρεμα που έκανε (που σημειωτέον δεν ήταν και κάτι εξτρίμ… κουρεύτηκε όπως όλα τα άλλα παιδιά της ηλικίας του.) Δεν θα μπω στη διαδικασία να εξιστορήσω τα γεγονότα διότι δεν έχει και νόημα. Εκεί που θέλω να εστιαστώ είναι στο γεγονός ότι ακόμα και σήμερα, στην Ελλάδα του 2016, κάποιοι «εκπαιδευτικοί» (ναι το βάζω σε εισαγωγικά γιατί δεν θεωρώ αυτούς τους ανθρώπους εκπαιδευτικούς) και κάποια σχολεία, έχοντας ως σημαία τους την αριστεία, που γι’ αυτούς η αριστεία εκφράζεται μέσα από τον ανταγωνισμό, την επιλεκτική τιμωρία αλλά και την ανούσια πειθαρχία σε κανόνες που ίσχυαν το 1950, δε διστάζουν να κάνουν bullying επί τέσσερις μέρες σε δωδεκάχρονα παιδιά γιατί έκαναν δύο χωρίστρες αντί για μία, ενώ αυτό που θα έπρεπε να τους νοιάζει, γιατί έτσι πραγματικά θα προήγαγαν την αριστεία, θα ήταν να συμβάλλουν στην ενίσχυση της δημιουργικότητας των παιδιών, να χρησιμοποιούν την εσωτερική παρακίνηση ώστε να βοηθήσουν τα παιδιά να διαμορφώσουν συμπεριφορές στηριγμένες σε αξίες όπως η ομαδικότητα, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός και να υποστηρίζουν δράσεις ανάπτυξης υψηλής συναισθηματικής νοημοσύνης.
Εκτός του ότι αντέδρασα δυναμικά (αλλά με επιχειρήματα και όχι απλά για να αντιδράσω) και δεν είπα «δε βαριέσαι… έτσι κι αλλιώς ο μικρός τελειώνει το Δημοτικό και θα φύγει απ’ αυτό το σχολείο» (γιατί σήμερα είναι ο γιος μου αύριο είναι ένα άλλο παιδί), μέσω του παρόντος άρθρου, θα ήθελα να παραθέσω επιστημονικά δεδομένα που ανατρέπουν θεωρίες αλλά και πρακτικές διαπαιδαγώγησης που χρησιμοποιούνται σήμερα από τους γονείς (και άρα και από τους εκπαιδευτικούς) και έτσι να συμβάλλω, με όση δύναμη έχω, ώστε όλοι να μεγαλώσουμε παιδιά δημιουργικά. Γιατί η δημιουργικότητα είναι η βάση του πολιτισμού, της ανθρωπιάς, των «αληθινών» αξιών και της πραγματικής αριστείας. Γιατί αριστεία, για κάθε άνθρωπο, σημαίνει να μην μένει στα μισά του δρόμου προς την κορυφή του βουνού. Σημαίνει να αξιοποιεί όλο το δυναμικό του μέσω της παραγωγικής δημιουργικότητας.
Η «νέα εποχή», η τιμωρία και η συνέπεια
Ζούμε σε έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς. Δεν προλαβαίνουμε να συνηθίσουμε σε μία κατάσταση και ξαφνικά τα δεδομένα αλλάζουν και πρέπει να προσαρμοστούμε ξανά σε μία νέα πραγματικότητα. Όσο πιο δημιουργικοί είμαστε, τόσο πιο εύκολα δεχόμαστε τις αλλαγές στη ζωή μας γιατί πολύ απλά παράγουμε ιδέες οι οποίες μας επιτρέπουν να δούμε τα πράγματα αλλιώς και να δράσουμε ανάλογα. Όσο πιο δημιουργικοί δηλαδή είμαστε τόσο και πιο agile γινόμαστε.
Τα σημερινά παιδιά και οι έφηβοι πρόκειται να αντιμετωπίσουν πιο πολλές και πιο γρήγορες αλλαγές στις ζωές τους σε σχέση με τις προηγούμενες γενιές. Οι δεξιότητες και ικανότητες που θα απαιτούνται στην μετα-καπιταλιστική εποχή (όπως αποδεικνύεται από πολλές επιστημονικές έρευνες) μας υποχρεώνουν να μεγαλώσουμε αυτά τα παιδιά ως δημιουργούς και όχι σαν στρατιώτες.
Ακούγεται πολύ συχνά τα τελευταία χρόνια η έκφραση: «μην τιμωρείς το παιδί γιατί ως ενήλικας θα έχει ψυχολογικά προβλήματα. Δίδαξέ το, μέσα από μία διαδικασία σωστού-λάθους και ανάλογων συνεπειών.» Οι περισσότεροι γονείς, δάσκαλοι, καθηγητές μπερδεύουν την «τιμωρία» με τη «συνέπεια.» Χρησιμοποιούν τη γνωστή πρακτική καρότο-μαστίγιο και τελικά δεν βλέπουν καμία διαφορά στη συμπεριφορά των παιδιών. Άλλοι πάλι, δίνουν απεριόριστη ελευθερία, χωρίς όμως να προσφέρουν τις «βάσεις» από πριν, χωρίς να εξηγούν τις συνέπειες. Κι όπως θα δούμε παρακάτω, το πώς παρουσιάζουμε τις συνέπειες είναι αυτό που κάνει τη διαφορά.
Πώς λοιπόν θα μάθουμε στα παιδιά μας να συμπεριφέρονται όμορφα στους εαυτούς τους και άρα και στους άλλους, ενώ παράλληλα δεν θα τους καταπνίγουμε τη δημιουργικότητά τους;
Οι κανόνες
Σε έρευνα που διεξήγαγε ο Donald MacKinnon, καθηγητής ψυχολογίας, προσπάθησε να βρει τους παράγοντες εκείνους που κατέστησαν κάποιους αρχιτέκτονες πιο δημιουργικούς από κάποιους άλλους, που ναι μεν είχαν τις γνώσεις και τις ικανότητες, αλλά ήταν «στεγνοί» από δημιουργικότητα, από φρέσκιες, καινοτόμες ιδέες. Η έρευνα στηρίχθηκε σε θέματα ηθικού κώδικα, δηλαδή σε θέματα αξιών. Αποδείχθηκε ότι οι πιο δημιουργικοί αρχιτέκτονες ήταν αυτοί που οι γονείς τους τους επέτρεψαν να διαμορφώσουν από μόνοι τους, ως παιδιά, τις αξίες τους. Και πώς το κατάφεραν αυτό; Δεν τους επέβαλαν πράγματα-ιδέες, ούτε ήταν αυστηροί μαζί τους.
Αυτό που έδειξε μία άλλη έρευνα του Samuel Oliner, Emeritus Professor of Education at Humboldt State University και Research Director of the Altruistic Personality & Prosocial Behavior Institute, ο οποίος μελέτησε τον τρόπο που μεγάλωσαν τα παιδιά που βοήθησαν εβραίους να σωθούν από το ολοκαύτωμα, ήταν ότι οι γονείς αυτών των ανθρώπων, αντί να τους μαλώνουν ως παιδιά ή να είναι επικριτικοί, απλά τους εξηγούσαν και τους πρότειναν με φιλικό τρόπο, μεθόδους/τακτικές/τρόπους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για να συμπεριφερθούν αλλιώς, ώστε να μην κάνουν κακό ούτε στον εαυτό τους ούτε στους άλλους. Αυτοί οι γονείς δεν χρησιμοποιούσαν περισσότερους από έναν κανόνες και προσπαθούσαν να δώσουν έμφαση σε θέματα αξιών. Το ίδιο συμπέρασμα προέκυψε και από τη μελέτη της Teresa Amabile, Edsel Bryant Ford Professor of Business Administration in the Entrepreneurial Management Unit at Harvard Business School η οποία ασχολείται ιδιαίτερα με τη δημιουργικότητα. Οι πολύ δημιουργικοί άνθρωποι που αμφισβητούν εποικοδομητικά το status quo στον επαγγελματικό τους τομέα μεγάλωσαν σε ένα περιβάλλον όπου δεν τους επιβαλλόταν περισσότεροι του ενός κανόνες, ενώ οι γονείς των μη δημιουργικών ανθρώπων, έκαναν χρήση τουλάχιστον έξι (6) κανόνων.
Αλλά ακόμα και οι γονείς που επιβάλλουν πολλούς κανόνες, δίνοντας όμως πλήρη εξήγηση γιατί αυτοί οι κανόνες χρειάζονται εστιάζοντας σε θέματα αξιών, βοηθούν τα παιδιά τους να δημιουργήσουν μία εσωτερική πυξίδα που τα κρατά κεντραρισμένα. Και όταν η εξήγηση που δίδεται είναι εστιασμένη στον αντίκτυπο που μπορεί να έχει μία συμπεριφορά στους συνανθρώπους τους και όχι μόνο στα ίδια τα παιδιά, τότε αυτά αναπτύσσουν μία υψηλή συναισθηματική νοημοσύνη, είναι εσωτερικά παρακινούμενα και βοηθιούνται και ως παιδιά αλλά και ως ενήλικες να έχουν το κουράγιο αλλά και την ευφυΐα να αντισταθούν στη μαζικότητα που επιβάλλει το σύστημα.
Έτσι λοιπόν, το να δίνουμε λογικές εξηγήσεις για τον αντίκτυπο που έχουν συγκεκριμένες συμπεριφορές στους άλλους, και όχι απλά να φωνάζουμε, να μαλώνουμε, να τιμωρούμε και να επικρίνουμε οδηγεί τα παιδιά να ακολουθούν περισσότερους κανόνες πιο εύκολα, ενώ παράλληλα τα καθιστά και πιο επαναστάτες αλλά και πιο δημιουργικούς ανθρώπους.
Οι λέξεις κάνουν τη διαφορά
Επιπλέον, οι γονείς που μεγάλωσαν πιο δημιουργικά παιδιά, όταν τους εξηγούσαν γιατί π.χ. πρέπει να σέβονται, δεν συνδύαζαν το σεβασμό με συγκεκριμένους ανθρώπους ή/και τις ιδιότητές τους (π.χ. αν δει η γενική διευθύντρια του σχολείου το κούρεμά σου στη γιορτή θα έχουμε πρόβλημα… γιατί όμως δεν μάθαμε ποτέ!!!) Όταν δε τα παιδιά συμπεριφερόταν με σεβασμό σε κάποια συγκεκριμένη περίπτωση, αυτοί οι γονείς δεν έλεγαν «μπράβο» για τη συμπεριφορά αλλά χρησιμοποιούσαν εκφράσεις όπως: «ήταν πολύ καλό που σεβάστηκες…», «πιστεύω ότι είσαι αυτό το είδος του ανθρώπου που θέλει να σέβεται…» Έλεγαν έμμεσα μπράβο εστιάζοντας στο χαρακτήρα του παιδιού.
Ο Christopher Bryan, ψυχολόγος, παρατήρησε ότι οι λέξεις κάνουν τη διαφορά ακόμα και στους ενήλικες. Προτείνει σε περιπτώσεις που θέλει κάποιος να προκαλέσει ή να κάνει κάποιον να αποφύγει μία συμπεριφορά, αντί να χρησιμοποιήσει λέξεις-ρήματα, θα πρέπει να χρησιμοποιήσει λέξεις-ουσιαστικά ή λέξεις-επίθετα. Αντί για «παρακαλώ μη φωνάζετε», να πει «παρακαλώ μην είστε φασαριόζοι.»
Η επιβολή του γονεϊκού προτύπου
Γιατί όμως, ενώ οι έρευνες δείχνουν το δρόμο για το πώς μπορούμε να μεγαλώσουμε δημιουργικά και «σωστά» παιδιά, τελικά πολλοί γονείς δεν τον ακολουθούν;
Αυτό που κρατάει πολλούς γονείς από το να μεγαλώνουν τα παιδιά τους πιο ελεύθερα και με έναν τρόπο βασισμένο στις συνέπειες που έχουν οι πράξεις και οι συμπεριφορές των παιδιών στους άλλους, είναι ότι δεν θα μπορούν έτσι να επηρεάσουν άμεσα τα παιδιά τους και να τα οδηγήσουν εκεί που θέλουν αυτοί. Κι αυτό είναι ένα μεγάλο στοίχημα και μια μεγάλη πρόκληση, γιατί πάρα πολλοί γονείς, θέλουν μέσα από τα παιδιά τους να βιώσουν αυτό που δεν βίωσαν οι ίδιοι.
Σε έρευνα που διεξήγαγαν οι ψυχολόγοι Bill Peterson και Abigail Stewart, μέτρησαν τη δέσμευση των γυναικών να αλλάζουν τα πράγματα προς το καλύτερο για χάρη των επόμενων γενεών. Λιγότερο από το 1% αυτών των γυναικών δήλωσε ότι εμπνεύστηκαν από τους γονείς τους, ότι είχαν πρότυπο τον πατέρα τους ή τη μητέρα τους.
Οι δημιουργικοί άνθρωποι, που ζουν για παράγουν αξία για την Ανθρωπότητα και τη Γη, είναι αυτοί που μεγάλωσαν πιο ελεύθερα και με τη λιγότερη γονεϊκή επιρροή-παρεμβολή-επιβολή. Είναι αυτοί που παρακινήθηκαν από τους γονείς τους να αναπτύξουν ισχυρές αξίες και παράλληλα να ψάξουν να βρουν μόνοι τους τα δικά τους πρότυπα στα πεδία εκείνα που τους παθιάζουν. Είναι αυτοί που αντί οι γονείς τους να αυτοπροβάλλονται, τους έδιναν την ευκαιρία να έχουν πολλά εξωτερικά ερεθίσματα και πολλαπλές εξωτερικές επιρροές όπως π.χ. διάβασμα βιβλίων, ταξίδια κ.ά.
Μεγαλώνοντας Δημιουργικά Παιδιά
Ό,τι παρατέθηκε σ’ αυτό το άρθρο αφορά επιστημονικά δεδομένα ερευνών που σχετίζονται με το πώς διαπαιδαγωγούνται τα παιδιά από τους γονείς τους. Όμως, θεωρώ ότι αποτελούν στοιχεία τα οποία μπορούν να καθοδηγήσουν όχι μόνο τους γονείς, αλλά και τους εκπαιδευτικούς αλλά και κάθε άνθρωπο που έρχεται σε επαφή με παιδιά και εφήβους.
Για να έχουμε μία γενιά ανθρώπων πιο δημιουργική, που θα συμπεριφέρεται με αγάπη, σεβασμό και αλληλεγγύη τόσο προς τον ίδιο της τον εαυτό, προς τους άλλους ανθρώπους αλλά και προς τον πλανήτη, καλό θα είναι να μην επιβάλλουμε τιμωρίες, «ξερούς» κανόνες, να μην είμαστε αυστηροί και επικριτικοί αλλά να εξηγούμε και να στοχεύουμε στο χαρακτήρα και όχι στη συμπεριφορά.
Τα παιδιά που μεγαλώνουν έτσι, ως ενήλικες, αντί να μπαίνουν σε μια διαδικασία να αναρωτιούνται αν μια συμπεριφορά είναι αποτελεσματική και να χάνονται μέσα στην υπερανάλυση, θα μπορούν να περνούν αμέσως στην πράξη, όχι όμως με βάση την τυχαιότητα, αλλά με βάση τη διαίσθηση που στηρίζεται σε μία εσωτερική πυξίδα, η οποία, αν μη τι άλλο, τους καθιστά δημιουργικούς και αποτελεσματικούς προς τη σωστή κατεύθυνση.
Και αυτό που δεν πρέπει να ξεχνούν ούτε οι γονείς αλλά ούτε και οι εκπαιδευτικοί είναι ότι το άνοιγμα προς πιο αντισυμβατικά μονοπάτια που προάγουν αλλά και παράγουν νέες ιδέες και αξία για όλους, μπορεί να επέλθει μόνο αν τα παιδιά μεγαλώνουν χωρίς την αυστηρή και ηθελημένη άμεση και έμμεση επιρροή/επιβολή. Η ελευθερία που βασίζεται σε πραγματικές αξίες και έκθεση σε πολλαπλά και διαφορετικά ερεθίσματα είναι το κλειδί προς τη διαμόρφωση μιας πιο θετικά δημιουργικής γενιάς.
Η ανούσια αυστηρότητα, σαν αυτή που επέδειξαν οι εκπαιδευτικοί του σχολείου στο οποίο φοιτούσε ο γιος μου, όχι μόνο δεν φέρνει αποτέλεσμα, αλλά δημιουργεί ανθρώπους που όχι μόνο δημιουργικοί δεν είναι αλλά κουβαλούν τόσα απωθημένα που δεν φτάνει μία ολόκληρη ζωή για να τα εκτονώσουν… (όπως τελικά αποδείχθηκε κιόλας…)
Δήμητρα Ζερβάκη, ΕΜΒΑ, PMP, TTT
Πηγές:
- Adam Grant, 2014. Raising a Moral Child. New York Times, April 11, 2014, nytimes.com/2014/04/12/opinion/sunday/raising-a-moral-child.html.
- Bill E. Peterson and Abigail J. Stewart, 1996. Antecedents and Contexts of Generativity Motivation at Midlife. Psychology and Aging 11 (1996): 21–33.
- Christopher J. Bryan, Allison Master, and Gregory M. Walton, 2014. Helping’ Versus ‘Being a Helper’: Invoking the Self to Increase Helping in Young Children. Child Development 85 (2014): 1836–42.
- Donald W. MacKinnon, 1962. The Nature and Nurture of Creative Talent. American Psychologist 17 (1962): 484–95.
- Donald W. MacKinnon, 1965. Personality and the Realization of Creative Potential. American Psychologist 20 (1965): 273–81.
- Maarten Vansteenkiste, Bart Soenens, Stijn Van Petegem, and Bart Duriez, 2014. Longitudinal Associations Between Adolescent Perceived Degree and Style of Parental Prohibition and Internalization and Defiance. Developmental Psychology 50 (2014): 229–36
- Samuel P. Oliner and Pearl Oliner, 1992. The Altruistic Personality: Rescuers of Jews in Nazi Europe. New York: Touchstone, 1992.
- Teresa M. Amabile, 1989. Growing Up Creative: Nurturing a Lifetime of Creativity. Buffalo, NY: Creative Education Foundation, 1989.
Photo Credit: http://myscienceacademy.org/2014/03/26/creative-dad-takes-crazy-photos-of-daughters/