Γιατί οι Άνθρωποι δεν Αντιδρούν στην Αδικία και στο Σύστημα που τους Υπονομεύει; (backed by science)
Εδώ και πολλά χρόνια με απασχολεί το θέμα της «παράδοσης». Της «παράδοσης» σε καταστάσεις οι οποίες αν και γνωρίζουμε ότι δεν λειτουργούν υπέρ μας, παρ’ όλα αυτά, εμείς συνεχίζουμε να υπάρχουμε μέσα σ’ αυτές, να τις ανεχόμαστε και πολλές φορές να τις υποστηρίζουμε κιόλας αντί να επαναστατήσουμε και να τις αποτινάξουμε από πάνω μας.
Πολύ συχνά παραμένουμε σε μια δουλειά η οποία δεν μας εκφράζει, η οποία μας αναγκάζει να ανεχόμαστε ανίκανα αφεντικά ή ιδιαίτερα ανταγωνιστικούς συναδέλφους. Παραμένουμε σε σχέσεις οι οποίες όχι μόνο δεν μας βοηθούν να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι αλλά μας κάνουν να βουλιάζουμε ακόμα περισσότερο στη μετριότητα. Όμως ένα από τα πιο τρανταχτά παραδείγματα «παράδοσης» αποτελεί η πειθήνια αποδοχή όλων όσων συμβαίνουν στη χώρα μας τα χρόνια της Κρίσης αλλά και η ανοχή που δείχνουν όλοι οι άνθρωποι σε παγκόσμιο επίπεδο στο άδικο Σύστημα.
Έτσι, εδώ και χρόνια αναρωτιέμαι:
«Γιατί δικαιολογούμε και άρα αποδεχόμαστε καταστάσεις, ακόμα κι αν αυτές έρχονται σε αντίθεση με τα πιστεύω μας, τις αρχές μας, τις αξίες μας, τον τρόπο ζωής που θέλουμε, τα ‘συμφέροντά’ μας;».
Στην προσπάθεια μου να το απαντήσω, έκανα και φυσικά συνεχίζω να κάνω μία μίνι έρευνα, είτε ρωτώντας ανθρώπους με τους οποίους έρχομαι σε επαφή, είτε μέσω βιβλιογραφικής έρευνας-επιστημονικά άρθρα και βιβλία που σχετίζονται με την ανθρώπινη συμπεριφορά, την ανθρώπινη βιολογία αλλά και με το πώς διαμορφώνει το Σύστημα την όποια «πραγματικότητα» ζούμε.
Ένα είναι σίγουρο. Πρόκειται για ένα πολύ περίπλοκο θέμα, που φυσικά και δεν μπορεί να απαντηθεί μέσα από ένα blog post. Το παρόν άρθρο, θέλοντας να μεταφέρει κάποιες μικρές ερευνητικές «ανακαλύψεις» μου (η έρευνα είναι σε εξέλιξη και θα συνεχίσει να είναι για όσο ζω) στους ανθρώπους που έχουν το ίδιο ερώτημα με εμένα (κι αυτοί ευτυχώς είναι πολλοί… άρα υπάρχει ελπίδα!), επιχειρεί να δώσει μία απάντηση (και φυσικά δεν είναι η μόνη) σ’ αυτό το ερώτημα, ρίχνοντας φως σε μία πτυχή της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ταυτόχρονα προσπαθεί να δώσει και κάποια λύση ώστε οι άνθρωποι να σταματήσουν να βιώνουν την αδικία, και πάντα… backed by science!
Τι Απαντά η Εφαρμοσμένη Έρευνα
Ο John Jost, Professor of Psychology and Politics, εδώ και πολλά χρόνια ασχολείται με τα επιστημονικά πεδία της πολιτικής ιδεολογίας, των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων, όμως πρωτίστως ασχολείται με τη θεωρία που είναι γνωστή ως System Justification-Δικαιολόγηση του Συστήματος. Έχει διεξάγει μία σειρά από έρευνες, μαζί με άλλους συναδέλφους του προσπαθώντας κι αυτός να απαντήσει στην ερώτηση: «Γιατί οι άνθρωποι δικαιολογούν το Σύστημα, ειδικά όταν αυτό αντιτίθεται στα συμφέροντά τους και στον αυτο-σεβασμό τους;».
‘Έρευνα που δημοσιεύτηκε στο European Journal of Social Psychology από μία ομάδα επιστημόνων με επικεφαλή τον John Jost και είχε τίτλο «Social Inequality and the Reduction of Ideological Dissonance on Behalf of the System: Evidence of Enhanced System Justification Among the Disadvantaged», μέσα από ερωτήσεις που τέθηκαν σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού των ΗΠΑ κατέληξε στο ακόλουθο triggering συμπέρασμα. Ενώ ήταν λογικό και αναμενόμενο οι αδικημένες ομάδες του πληθυσμού-άνθρωποι χαμηλών εισοδημάτων, Αφροαμερικανοί κ.ά-να ήταν οι πρώτες που θα κατηγορούσαν το σύστημα για την κατάστασή τους, τελικά ήταν αυτές που ήταν πιο πιθανό να παρέχουν ιδεολογική υποστήριξη στο κοινωνικό σύστημα που τους καθιστά αδικημένους, σε σχέση με τα μέλη των προνομιούχων ομάδων. Οι άνθρωποι που υποφέρουν περισσότερο από μία άδικη κατάσταση, παραδόξως, είναι αυτοί που είναι λιγότερο πιθανό να την αμφισβητήσουν, να την απορρίψουν και να την αλλάξουν. Με άλλα λόγια… οι ανάγκες του Συστήματος γίνονται ανάγκες των ατόμων και το αντίστροφο.
Μία άλλη ερευνητική δουλειά που έλαβε χώρα το 2011 (Jost et all., 2011), στην οποία μελετήθηκε και η συμπεριφορά των Ελλήνων, μαζί με αυτή μιας ομάδας αμερικανών φοιτητών και άγγλων δασκάλων, επιβεβαίωσε τα ευρήματα της προηγούμενης αλλά και τα διεύρυνε . Οι φοιτητές, αφού εκτέθηκαν πρώτα σε μία κατάσταση αβεβαιότητας, βαθμολογήθηκαν σε διάφορες ερωτήσεις που αφορούσαν συμπεριφορές δικαιολόγησης του Συστήματος και βρέθηκαν να παρουσιάζουν ιδιαίτερα υψηλή βαθμολογία. Έλληνες διαδηλωτές που συμμετείχαν σε πορεία τη μέρα της Πρωτομαγιάς, μετά το «πότισμά» τους σε ένα στερεότυπο που δικαιολογεί το Σύστημα, εμφάνισαν λιγότερο θυμό και μικρότερη θέληση να αντιδράσουν. Οι άγγλοι δάσκαλοι, αφού εκτέθηκαν σε ιδέες ενάντια στο Σύστημα, εμφάνισαν μεγαλύτερη θέληση να επαναστατήσουν. Η έρευνα καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ακόμα και σε ομάδες ακτιβιστών, η έκθεσή τους σε ιδέες που δικαιολογούν το Σύστημα, παίζει σημαντικό ρόλο στην υπονόμευση της θέλησής τους να διαδηλώσουν εναντίον του.
Οι λόγοι που τελικά μας οδηγούν να αποδεχόμαστε αμαχητί τις άδικες καταστάσεις;
Πολλοί όπως:
- Έλλειψη πληροφόρησης και παιδείας
- Γνωστικός συντηρητισμός
- Απλούστευση
- Ανασφάλεια
- Ανάγκη να αισθανόμαστε ότι υπάρχει ένα δομημένο πλαίσιο
- Ψευδαίσθηση ότι έχουμε τον έλεγχο
- Πεποίθηση ότι ο κόσμος έτσι είναι φτιαγμένος
- Μείωση της ενοχής και της ενόχλησης μέσω της εκλογίκευσης του status quo
- Έλεγχος των κρατούντων σε «πηγές» ανταμοιβών αλλά και τιμωριών
- Αξιοκρατική ιδεολογία που πρεσβεύει ότι ο καθένας παίρνει αυτό που του αξίζει
- Φόβος αλλαγής
Το 2011, μία άλλη έρευνα είδε το φως της δημοσιότητας (Toorn et all., 2011) η οποία αποδεικνύει ότι παρ’ όλο που αυτοί που κατέχουν τη δύναμη μπορούν να κυβερνήσουν όπως θέλουν, είναι πιο αποτελεσματικό όταν κάνουν τους ακολούθους τους να νιώθουν υπεύθυνοι και να πιστεύουν ότι είναι υποχρέωσή τους να υποταχθούν οικιοθελώς.
Αυτό ακριβώς δηλαδή που γίνεται στην Ελλάδα στα χρόνια της Κρίσης. Οι «σωτήρες» πολιτικοί μας, οι οποίοι είναι παράλληλα και οι υπεύθυνοι για το ότι η Ελλάδα βρίσκεται σ’ αυτήν την κατάσταση, προσπαθούσαν από το 2008 και μετά (μέχρι και σήμερα) να μας πείσουν ότι αν θυσιαστούμε θα σωθούμε. Οι άνθρωποι θεωρούν ότι αυτοί που έχουν την εξουσία είναι και οι εκπρόσωποι της νομιμότητας και έτσι επιλέγουν να τους αποδέχονται (να τους ξαναψηφίζουν δηλαδή) ειδικά στις περιπτώσεις που αυτοί οι «ηγέτες» (ηγεμόνες είναι η πιο σωστή λέξη) έχουν τη δύναμη να παρέχουν τους επιθυμητούς πόρους. Δηλαδή… τα γνωστά ρουσφέτια που καλά κρατούν ακόμα και σήμερα.
Η ίδια έρευνα απέδειξε το προφανές. Ότι δηλαδή η κατοχή δύναμης οδηγεί τους ανθρώπους στο να δικαιολογούν το Σύστημα. Η δε εξάρτηση από το αποτέλεσμα-όταν εξαρτόμαστε από το πώς θα μας κρίνει ο άνθρωπος που κατέχει τη δύναμη από τις πράξεις μας και αναλόγως θα πράξει-κάνει τους αδικημένους να μπαίνουν στη διαδικασία να παίζουν το παιχνίδι του Συστήματος με τη θέλησή τους.
Τι Συμβαίνει στην Καθημερινή μας Ζωή
Στο βιβλίο της «Δόγμα του Σοκ», ένα βιβλίο που όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο θα πρέπει να διαβάσουν (όπως και το βιβλίο «Παγκόσμιος Μινώταυρος» του Γιάνη Βαρουφάκη), η Naomi Klein, μας παρουσιάζει αριστοτεχνικά το πώς το Σύστημα, πληρώνοντας οικονομολόγους και ψυχιάτρους καθηγητές πανεπιστημίου να διεξάγουν καθοδηγούμενες έρευνες που σχετίζονται με την Ελεύθερη Οικονομία και με τρόπους επιβολής ανεπιθύμητων καταστάσεων οι οποίοι στηρίζονται στο Σοκ, συνεχίζει να υπάρχει και να εξυπηρετεί τους λίγους και τους κρατούντες.
Μέσα από το βαθύτατο αποπροσανατολισμό, τον ακραίο φόβο, το άγχος και τη συλλογική παλινδρόμηση, οι επιστήμονες του φόβου, με αρχηγό τους τον Dr Donald Ewen Cameron, διευθυντή του Allan Memorial Institute και chairman του Department of Psychiatry at McGill, σε συνεργασία με τα «Παιδιά της Σχολής του Σικάγο», που είχαν αρχηγό τους το φιλόδοξο καθηγητή Milton Friedman του University of Chicago’s Department of Economics οι οποίοι πίστευαν (και ακόμα πιστεύουν γιατί υπάρχουν πολλοί από δαύτους) στην ακραία εκδοχή του φιλελευθερισμού η οποία βασίζεται στην εσκεμμένη πρόκληση οδυνηρών σοκ, δεν κάνουν τίποτα άλλο από το να προσπαθούν να περιορίσουν τις αντιδράσεις των ανθρώπων στην αδικία και σε ό,τι τελικά δεν προάγει το well being τους.
Το σίγουρο είναι ότι αυτό το «παγκόσμιο σχέδιο» επιβολής της ανισορροπίας, που βιώνουμε και εμείς οι Έλληνες τα τελευταία χρόνια χωρίς να αντιστεκόμαστε, βασίζεται στη θεωρία του System Justification και μάλιστα, μέσα από τα σοκ εξασφαλίζει το ότι οι άνθρωποι που βιώνουν την αδικία είναι πιο σίγουρο ότι θα τη δικαιολογήσουν κιόλας. Γι’ αυτό βλέπουμε ανθρώπους που χάνουν τις δουλειές τους, ανθρώπους που οι ζωές τους καταστρέφονται, ανθρώπους που ενώ η αξιοπρέπεια τους κατακεραυνώνεται να πηγαίνουν και να ξαναψηφίζουν αυτούς που τους οδήγησαν σ’ αυτήν την κατάσταση και να αποδέχονται ότι… «έτσι είναι η ζωή». Γι’ αυτό βλέπουμε ανθρώπους, που ενώ τα αφεντικά τους τους μειώνουν το μισθό ή/και δεν τους πληρώνουν καθόλου ή/και τους συμπεριφέρονται με άθλιο τρόπο να συνεχίζουν να δουλεύουν για αυτά τα αφεντικά χωρίς να λένε κουβέντα. Γι’ αυτό βλέπουμε ανθρώπους μέσα σε άνισες σχέσεις να νιώθουν ακόμα και ευγνωμοσύνη για αυτούς που τους προκαλούν προβλήματα, δικαιολογώντας τους και πολλές φορές και υποστηρίζοντας τις ακραίες συμπεριφορές τους.
Η Λύση που Στηρίζεται στη Θεωρία της Αυτοοργανούμενης Κρισιμότητας
Δεν θα έγραφα ποτέ ένα άρθρο, αν δεν πίστευα ότι υπάρχει λύση. Πρέπει να αναλύουμε το πρόβλημα, όμως να κάνουμε focus στις πιθανές λύσεις, έχοντας πάντα στο μυαλό μας ότι η υπερ-ανάλυση οδηγεί στην παράλυση. Είμαι υπέρμαχος της Αυτοοργανούμενης Κρισιμότητας, ενός μηχανισμού που εξηγεί το πώς λειτουργεί η Φύση και άρα και τα συστήματα που δημιουργούν οι άνθρωποι και αποτελεί μέρος της Κβαντικής Φυσικής. Ενός μηχανισμού που μπορεί να αποτελέσει τη βάση της λύσης του προβλήματος της «παράδοσης» στο άδικο Σύστημα.
Στη Φύση κανένα σύστημα δεν βρίσκεται σε μία συνεχή ισορροπία, γιατί αν αυτό ίσχυε, δεν θα υπήρχε εξέλιξη. Τα σταθερά, ισορροπημένα συστήματα, εξ’ ορισμού δεν μεταβάλλονται. Έτσι λοιπόν, κι εφόσον ζούμε και σε εποχή που τα πράγματα εξελίσσονται με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς σε σχέση με το παρελθόν, όσο κι αν θέλουν οι κρατούντες να διατηρηθεί αυτό το Σύστημα, όπως κι αν αυτό εκφράζεται στην καθημερινότητά μας, δεν γίνεται να συμβεί.
Όμως, για να εξελιχθεί αυτό το Σύστημα σε κάτι άλλο, υπέρ των πολλών και όχι των λίγων, απαιτείται χρόνος. Το αυτοοργανούμενα κρίσιμα συστήματα εξελίσσονται προς την πολύπλοκη κρίσιμη κατάστασή τους χωρίς την παραμικρή παρέμβαση οποιουδήποτε εξωτερικού παράγοντα. Δηλαδή, δεν θα πέσει πχ. ένας κομήτης και θα αλλάξουν τα πράγματα. Η διαδικασία της αυτοοργάνωσης συντελείται στην διάρκεια μιας εξαιρετικά μακράς μεταβατικής περιόδου και συντελείται στο εσωτερικό του συστήματος. Θέλει δηλαδή υπομονή, επιμονή και σκληρή δουλειά.
Και για να το καταλάβουμε καλύτερα θα σας αναφέρω το παράδειγμα του αμμόλοφου. Βρισκόμαστε στην παραλία και αρχίζουμε να παίζουμε με την άμμο προσπαθώντας να δημιουργήσουμε έναν μικρό αμμόλοφο. Στην αρχή ο σωρός της άμμου είναι επίπεδος. Καθώς όμως προσθέτουμε άμμο από πάνω, ο λόφος μας αρχίζει να γίνεται πιο απότομος. Αρχίζουν να δημιουργούνται πλαγιές, και μερικοί κόκκοι άμμου, καθώς πέφτουν από ψηλά διολισθαίνουν και δεν εναποτίθενται στο λόφο μας. Παρ’ όλα αυτά, το σύστημα του αμμόλοφου βρίσκεται σε ισορροπία (έτσι νομίζουμε!) Όσο ο λόφος μας γίνεται και πιο ψηλός, τόσο γίνεται και πιο απότομος, με αποτέλεσμα ένας και μόνο ένας κόκκος άμμου, κάποια στιγμή, έχει τη δύναμη να προκαλέσει τη διάλυση τμήματός του ή και ολόκληρου του αμμόλοφου. Τότε λέμε ότι το σύστημα βρίσκεται εκτός ισορροπίας και η συμπεριφορά του δεν γίνεται κατανοητή με βάση τη συμπεριφορά των επιμέρους κόκκων. Οι κατολισθήσεις αποκτούν τη δική τους δυναμική, η οποία μπορεί να κατανοηθεί με μια ολιστική περιγραφή των ιδιοτήτων ολόκληρου του λοφίσκου παρά με αναγωγιστική περιγραφή των επιμέρους κόκκων.
Ο αμμόλοφος είναι ένα αυτοοργανούμενο σύστημα σε κρίσιμη κατάσταση. Έτσι είναι και το Σύστημα μέσα στο οποίο ζούμε και υπηρετούμε είτε με, είτε χωρίς τη θέλησή μας. Το ζητούμενο είναι να γίνουμε αυτοί οι κόκκοι που δημιουργούν τις κατολισθήσεις και προκαλούν τη καταστροφή του αμμόλοφου. Και ευτυχώς υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που το προσπαθούν σε όλη τη Γη. Υπάρχουν αυτοί που λένε «όχι» στη διαπλοκή, που λένε «όχι» σε αφεντικά, που λένε «όχι» σε πολιτικούς, που λένε «όχι» στην αδικία, που λένε «όχι» στο 1% της παγκόσμιας ελίτ. Μπορεί να φαίνεται ότι δεν αλλάζει κάτι, ότι οι προσπάθειες αυτών που αντιστέκονται και δεν επιβεβαιώνουν την θεωρία του System Justification δεν έχουν αποτέλεσμα. Όμως μην ξεχνάτε ότι αυτή είναι μία φαινομενική ισορροπία την οποία επιτυγχάνει το Σύστημα.
Άρα η λύση είναι να μην το βάζουμε κάτω. Να προσπαθούμε όλοι μας να βρισκόμαστε συνεχώς σε μία κατάσταση περιέργειας που υποστηρίζει και ωθεί τη δημιουργικότητα και άρα την παραγωγή νέων ιδεών που ωθούν νέες εξελίξεις.
Αν γνωρίζουμε τι προσπαθεί να επιτύχει το Σύστημα, αν προσπαθούμε να αποκτούμε συνεχώς νέες, βιωματικές γνώσεις, τις οποίες θα τις εφαρμόζουμε σε κάθε πτυχή της ζωής μας και οι οποίες βέβαια προάγουν την εξέλιξη και την αλλαγή υπέρ των πολλών, και αν φυσικά τις διασπείρουμε σε όσους περισσότερους ανθρώπους μπορούμε, τότε έχουμε πάρα πολλές πιθανότητες να μην «παραδοθούμε». Έχουμε πάρα πολλές πιθανότητες να γίνουμε αυθεντικοί και να αποτελούμε τις εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα της θεωρίας του System Justification. Έχουμε πάρα πολλές πιθανότητες να γίνουμε οι κόκκοι άμμου που προκαλούν τις κατολισθήσεις στο Σύστημα, δημιουργώντας μια αλυσιδωτή αντίδραση ανατροπής και αλλαγής.
Δήμητρα Ζερβάκη, ΕΜΒΑ, PMP, TTT
Πηγές:
- Cheryl J. Wakslak, John T. Jost, Tom R. Tyler, and Emmeline S. Chen, 2007. “Moral Outrage Mediates the Dampening Effect of System Justification on Support for Redistributive Social Policies,” Psychological Science 18 (2007): 267–74;
- John T. Jost, Brett W. Pelham, Oliver Sheldon, and Bilian Ni Sullivan, 2003. “Social Inequality and the Reduction of Ideological Dissonance on Behalf of the System: Evidence of Enhanced System Justification Among the Disadvantaged,” European Journal of Social Psychology 33 (2003): 13–36;
- John T. Jost, Danielle Gaucher, and Chadly Stern, 2015. “The World isn’t Fair: A System Justification Perspective on Social Stratification and Inequality,” American Psychology Association, APA Handbook of Personality and Social Psychology: Vol. 2, (2015): 317–340;
- Jojanneke van der Toorn, Tom R. Tyler, and John T. Jost, 2011. “More than fair: Outcome dependence, system justification, and the perceived legitimacy of authority figures,” Journal of Experimental Social Psychology, 47 (2011): 127–138;
- Naomi Klein, 2010. Το Δόγμα του Σοκ. Η Άνοδος του Καπιταλισμού της Καταστροφής. Εκδόσεις Λιβάνη.
- Per Bak, 2008. Πώς Λειτουργεί η Φύση. Η Επιστήμη της Αυτοοργανούμενης Κρισιμότητας. Εκδόσεις Κάτοπτρο
Photo credit: elycefeliz via Foter.com / CC BY-NC-ND